O Muzeju
Muzej podunavskih Nemaca, zvanično Podunavsko Nemački crkveni muzej, nalazi se u Apatinu, u zdanju crkve “Srca Isusovog” i u prostorijama obližnje župne kuće.
Muzej poseduje jednu od najvećih zbirki obrednih predmeta i sakralnih umetničkih dela u regionu, kao i unikatnu kolekciju crkvenog tekstila. U biblioteci Muzeja danas se nalazi preko 60 hiljada dokumenata, primeraka periodike, rukopisa i knjiga, od kojih neke datiraju iz 16. veka. Oko tri hiljade knjiga u zbirci mogu se smatrati bibliografskim raritetima. Muzej takođe čuva kompletne arhive deset nekadašnjih nemačkih opština, kao i vredan prirodnjački, etnološki i istorijski materijal. Mnogi od ovih predmeta su spašeni od uništenja iz ruševnih i zapuštenih crkava u mestima širom Bačke.
Misija muzeja je čuvanje i promocija kulturno-istorijske zaostavštine Nemaca u ovom delu Evrope, edukacija o istoriji i značaju nemačke zajednice za ovo područje, ali i podsticanje međunacionalnog upoznavanja, kao i međuetničkog i interreligijskog razumevanja. Povrh toga, Muzej za cilj ima promociju izuzetno bogatog multikulturalnog nasleđa Apatina, Vojvodine i Srbije, sa čime nastoji upoznati svoje posetioce.
Muzejom rukovodi Nemačko udruženje “Adam Berenc” iz Apatina.
O lokaciji
Muzej je smešten u rimokatoličku crkvu “Srca Isusovog” i obližnju župnu kuću.
Ova crkva je izgrađena u pseudoromaničkom stilu, između 1931. i 1933. godine. Najveća je crkva izgrađena na području Bačke između dva svetska rata. Projektant je bio bečki arhitekta Bruno Buhviser, a izvođač radova apatinski neimar Nikola Šefer. Crkvu karakterišu dva nadaleko vidljiva tornja, visoka 38 metara. Zbog izbijanja Drugog svetskog rata, radovi na unutrašnjoj dekoraciji su prekinuti, pa je crkva u nekim elementima ostala nedovršena. Restauracija je obavljena 2001. godine, da bi neposredno zatim udar groma oštetio jedan od tornjeva.
Crkva je deo jedinstvene kulturno-istorijske celine, koju čine još i Donje groblje, kao i župna kuća. Apatinsko Donje groblje predstavlja jedino potpuno sačuvano nemačko groblje u Srbiji. Pored izuzetne grobljanske arhitekture, na njemu se nalaze i dve porodične kapele: porodice Hermansdorf, kao i najimućnije podunavsko-nemačke porodice - familije Fernbah.
Kapelu Fernbah izgradio je bogati trgovac Anton Fernbah 1875. godine. Njegovi sinovi Valentin i Anton su 1896. dobili plemićku titulu od austrijskog cara Franca Jozefa. Kapela je izgrađena na mestu gde je sahranjen jedan od prvih nemačkih kolonista Johan Georg, koji je iz mesta Šenvald u južnoj Nemačkoj stigao u Apatin. Njegov grob se danas može videti sa spoljne strane kapele. U podzemnoj kripti je sahranjeno 26 naslednika ove plemićke loze. Objekat je izgrađen u eklektičkom stilu, a restauriran je 2004. godine.
U crkvi i župnoj kući je živeo i radio Adam Berenc, apatinski župnik od 1933. do 1944. godine, istaknuti borac protiv nacizma među Nemcima u tadašnjoj Jugoslaviji.
O Udruženju Adam Berenc
Nemačko udruženje “Adam Berenc” formirano je 2001. godine, sa primarnim ciljem očuvanja nemačke kulturne baštine. Članovi Udruženja su još od ranih devedesetih godina 20. veka počeli prikupljanje, spasavanje i zaštitu dokumenata, knjiga, artefakata i drugih predmeta koji svedoče o bogatom istorijskom, kulturnom, etnografskom i religijskom životu nemačke zajednice - ne samo u Apatinu, već u celom regionu Bačke.
Pored vođenja Muzeja, Udruženje organizuje edukacije, nastavu jezika, izložbe i kulturne događaje, radi na zaštiti nemačkog nasleđa, ali i istorijskog nasleđa drugih zajednica u apatinskoj opštini. Takođe, Udruženje održava žive veze između Apatina i građana SR Nemačke poreklom sa ovog područja, kroz kontakt i saradnju sa pojedincima, njihovim udruženjima, institucijama, ali i naučnim i akademskim organizacijama koje se bave istorijom Nemaca u Podunavlju.
Udruženje je multietničke prirode i kao takvo, potpuno je otvoreno za pripadnike svih nacionalnih zajednica koje se interesuju za kulturu i prošlost podunavskih Nemaca, potvrđujući tako svoju misiju ka očuvanju i promociji multikulturalnog karaktera ovog podneblja.
O Adamu Berencu
Adam Berenc je bio katolički sveštenik, novinar i istaknuti protivnik nacizma među Nemcima u Jugoslaviji.
Rođen je u Apatinu, 19. septembra 1898. godine. Nakon osnovnog školovanja u Apatinu, upisuje Jezuitsku gimnaziju u Kaloči (današnja južna Mađarska), a zatim i studije teologije u istom gradu. Kao sveštenik službuje u više vojvođanskih mesta, a 1933. je imenovan za župnog vikara crkve Srca Isusovog u Apatinu.
Tridesetih godina 20. veka, sa usponom Adolfa Hitlera u Nemačkoj, nacional-socijalističke ideje dobijaju uporište i među Nemcima u dijaspori, tako i u Jugoslaviji. Berenc ubrzo postaje glasan protivnik nacizma. Od 1935. uređuje katolički nedeljnik na nemačkom jeziku Die Donau (Dunav), koji izlazi u Apatinu. U ovom listu, Berenc snažno kritikuje nacional-socijalizam, kao i neopaganizam, ali i nerazumno i nasilno ponašanje nacista. Pred zabranu 1944. godine, Die Donau je imao tiraž od 6100 primeraka. Za vreme rata, pojedini Berencovi članci su tajno krijumčareni u Pariz i London, a zatim putem radio programa distribuirani širom sveta, kako bi podstakli otpor nacizmu.
Zbog svojih nepokolebljivih stavova, Berenc često dolazi u sukob sa nekim pripadnicima nemačke zajednice. Već 1937. godine, na župnoj kući je farbom na nemačkom jeziku ispisan grafit “narodni izdajnik”, a često su mu na vrata crtani i urezivani kukasti krstovi. Nakon što je u martu 1944. godine upravljanje Mađarskom i teritorijama koje je ona okupirala definitivno preuzela nemačka vojska, list Die Donau je zabranjen. Dva meseca nakon toga, 22. maja, Berenca hapsi Gestapo, proglaša ga “protivnikom nacional-socijalizma” i zatvara u koncentracioni logor u Bačkoj Topoli. Zahvaljujući zalaganju nadbiskupa Kaločko-kečkemetske nadbiskupije Jožefa Gresa, Berenc je pušten iz logora i prebačen u Kaloču. Tamo je proveo i ostatak svojih dana: nakon završetka Drugog svetskog rata protestovao je protiv politike kolektivne krivice Podunavskih Švaba koju su sprovodile nove jugoslovenske vlasti. Umro je 21. oktobra 1968. u Kaloči, gde je i sahranjen.
U znak sećanja na njegovo delo, apatinsko nemačko udruženje je nazvano “Adam Berenc”.
Muzej podunavskih Nemaca danas čuva legat Adama Berenca, uključujući njegove lične predmete, biblioteku, radnu sobu, kao i kompletnu arhivu anti-nacističkog lista Die Donau.
O Nemcima u Apatinu i Bačkoj
Apatin je kroz istoriju važio za značajan kulturni i privredni centar Nemaca na ovim prostorima.
Naseljavanje Nemaca započelo je u ranom 18. veku, nakon Požarevačkog mira iz 1718. godine, kojim je okončan Austrijsko-turski rat. Nakon što Marija Terezija postaje carica Austrije, kolonizacija je podstrekivana i podsticana. Nemački farmeri su preobražavali zemlju: isušivali močvare između Dunava i Tise, konstruisali puteve i kanale. Mnogi od njih su bili vojnici u službi austrijske Vojne krajine. Između 1740. i 1780. godine, više od 100 hiljada Nemaca je naseljeno na područje tadašnje Ugarske. Kolonizacija je prestala tek sa izbijanjem Napoleonskih ratova, početkom 19. veka. Najveća nemačka naselja u Bačkoj bila su Odžaci (Hodschag), Vrbas (Werbass) i Apatin.
Kolonisti su dolazili iz različitih regiona, ali uglavnom sa juga Nemačke. Sabirni centar se nalazio u Ulmu, odakle se vršio transport brodovima, Dunavom ka Apatinu. Prvi nemački kolonistu u Apatinu su mahom zanatlije, a naseljavaju se oko pristaništa. Postojeća srpska naselja u Apatinu i okolini tada su silom raseljena, kako bi se napravilo mesta za novi talas kolonizacije. Uskoro, Apatin postaje i važno industrijsko mesto: 1756. je otvorena pivara, a 1764. godine fabrika svile, po ukazu bečke Dvorske komore. Tih godina grad dobija i specijalni status trgovačkog središta.
Krajem 18. veka, katastrofalna poplava uništila je veliki deo grada, te počinje formiranje novog urbanog jezgra nešto dalje od toka Dunava. Današnji Apatin tada dobija svoje obrise. Jedna od prvih građevina podignutih u tom periodu je rimokatolička crkva “Uznesenja Marijinog”, u današnjoj glavnoj ulici, građena od 1795. do 1798. godine. Tokom 19. veka, Apatin doživljava veliki ekonomski i kulturni napredak, pre svega zbog razvijene trgovine, industrije, zanatstva, ribarstva i brodogradnje. Apatinski Nemci dominiraju u ovim oblastima, što dovodi do jačanja njihovog društvenog statusa i formiranja prave građanske klase. Na popisu 1880. godine, Nemci su apsolutno većinsko stanovništvo u gradu: od 11 973 stanovnika, 10 668 je navelo nemački jezik kao maternji.
Nakon Prvog svetskog rata, Nemci nastavljaju da žive u mirnom suživotu sa ostalim nacijama u novostvorenoj Kraljevini Jugoslaviji. Međutim, Drugi svetski rat donosi uništenje ovoj zajednici. Nove jugoslovenske vlasti obračunale su se sa većinom Nemaca po završetku sukoba: ne samo sa saradnicima okupatora, već i sa celom zajednicom, proglasivši ih kolektivnim neprijateljima. Apatinski Nemci podelili su tako sudbinu sa svojim sunarodnicima širom Istočne Evrope. Većina apatinskih Nemaca je utočište našla u Ulmu i okolini, području iz kog su njihovi preci u 18. veku krenuli put Bačke, zatvorivši tako dvovekovni krug.
Ipak, mala zajednica podunavskih Nemaca je opstala i danas je prisutna i društveno aktivna u samom Apatinu.
Delovi bogate zaostavštine nemačkog nasleđa danas se čuvaju u ovom Muzeju: zbirka nije posvećena samo kulturno-istorijskoj baštini Nemaca grada Apatina, već i celoj podunavsko-nemačkoj zajednici ovog dela Evrope.
